Wykluczenie społeczne

Problematyka wykluczenia społecznego w bezpośredni sposób łączy się z jakością życia. Choć pojęcie jest niejednoznaczne i obejmuje wiele obszarów, na przestrzeni ostatnich lat odgrywało kluczową rolę w polityce europejskiej. W dzisiejszym wpisie możesz przeczytać o tym, jak definiuje się zjawisko, które grupy są szczególnie narażone na wykluczenie społeczne i jak ten problem odbija się na rynku pracy.

Wykluczenie społeczne a ubóstwo- rys historyczny

Terminy wykluczenie społeczne oraz ubóstwo przez długi czas były stosowane zamiennie. Choć niewątpliwie są powiązane, wykluczenie społeczne jest pojęciem szerszym, obejmującym również nieekonomiczne czynniki. Takie ujęcie problemu na przestrzeni ostatnich lat zdobywało coraz większą popularność, co znajduje odzwierciedlenie w polityce Unii Europejskiej i liczbie lokalnych inicjatyw, mających przeciwdziałać ubóstwu i prowadzić do integracji społecznej.

Zanim szczyt w Lizbonie uznał walkę z ubóstwem i wykluczeniem społecznym za cel polityki Rady Europy (za: Czapiński, 2011), pomysł przeniesienia dobrych praktyk z Europy Zachodniej do państw rozwijających się i będących w fazie transformacji postulował IILS (International Institute for Labour Studies). W poszukiwaniu materiałów, udało mi się dotrzeć do fragmentu publikacji w tłumaczeniu prof. Ryszarda Szarfenberga z Instytutu Polityki Społecznej UW. Dowiadujemy się z niej o programie badawczym, prowadzonym przez IILS od 1993 roku, którego założeniem była- cytuję- poprawa podstaw działań, mających na celu wykorzenienie ubóstwa i promocję społecznej integracji na poziomach lokalnym, narodowym i międzynarodowym (Gore, Figueiredo, za: Szarfenberg). W jego opisie znjdziemy m.in. przegląd propozycji definicyjnych, rozważania nad relacją ubóstwo-wykluczenie społeczne, kwestie polityczne czy próbę diagnozy przyczyn zjawiska, a wszystko to opracowane przez kilka interdyscyplinarnych zespołów (badania prowadzono m.in. w Jemenie, Rosji i na Tajlandii).

Definicja

Ze względu na wieloaspektowość problematyki wykluczenia społecznego, niemożliwe jest zaproponowanie jednoznacznej i precyzyjnej definicji zjawiska.

Poniżej przytaczam dwie przykładowe definicje- pierwsza pochodzi z raportu, dotyczącego unijnego programu Poverty 3 (podaję za dokumentem programowym projektu Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej):

Wykluczenie społeczne to dynamiczny i wielowątkowy proces, polegający na braku lub na niewystarczającym uczestnictwie w głównym nurcie społeczeństwa i dostępu do najważniejszych systemów społecznych (m.in. rynek pracy, edukacja, opieka medyczna, zabezpieczenie społeczne) oraz mogący skutkować zerwaniem więzi rodzinnych, społecznych, utratą poczucia sensu i tożsamości.

Drugą, bardziej ogólną, zaproponowała Ruth Levitas (za: Szarfenberg, 2006):

Powszechnie zakłada się dzisiaj, że wykluczenie społeczne nie jest stanem, ale procesem. Otóż, nie jest ani jednym, ani drugim, jest pojęciem mniej lub bardziej użytecznym w procesie opisywania rzeczywistości.

Prób ujęcia zjawiska jest znacznie więcej, jednak można zauważyć pewne ich wspólne elementy. Szarfenberg (2006) wyróżnia cztery podstawowe konteksty wykluczenia społecznego:

a)uczestnictwo/partycypacja w życiu społecznym lub zbiorowym

b)dostęp do zasobów, dóbr, instytucji i systemów społecznych

c)ubóstwo i deprywacja potrzeb

d)prawa społeczne i ich realizacja

Wiesz już czym jest wykluczenie społeczne i jakich obszarów dotyczy, przynajmniej według wybranych ujęć naukowych. Jak rozumieją to pojęcie ludzie? Tu z odpowiedzią przychodzi Poradnik dotyczący realizacji wsparcia dla osób wykluczonych społecznie oraz zagrożonych wykluczeniem społecznym, wydany w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki (Warszawa, 2009).

Jakie grupy są szczególnie narażone na wykluczenie społeczne?

Odpowiedzi na tak postawione pytanie udziela dokument programowy projektu Narodowa Strategia Integracji Społecznej dla Polski (podaję za opracowaniem Teresy Lisiak):

a)dzieci i młodzież ze środowisk zaniedbanych

b)dzieci wychowujące się poza rodziną

c)kobiety samotnie wychowujące dzieci

d)kobiety pozostające poza rynkiem pracy

e)ofiary patologii życia rodzinnego

f)osoby o niskich kwalifikacjach

g)osoby bezrobotne

h)żyjący w bardzo trudnych warunkach mieszkaniowych

i)niepełnosprawni i chronicznie chorzy

j)osoby chorujące psychicznie

k)starsze osoby samotne

l)opuszczający zakłady karne

m)imigranci

n)osoby należące do romskiej mniejszości etnicznej

Jak widać, lista dość długa, ale dzięki temu szeroko ujmująca zjawisko wykluczenia społecznego. Dzięki zainteresowaniu ze strony UE i pokaźnym funduszom ze wspólnotowych środków, w ostatnich latach w Polsce powstawało mnóstwo inicjatyw. Mające przeciwdziałać wykluczeniu społecznemu, rozwijające umiejętności i sprzyjające integracji szkolenia, debaty, uniwersytety trzeciego wieku czy akademickie inkubatory przedsiębiorczości to tylko niektóre z nich.

Wykluczenie społeczne a rynek pracy

Pośród proponowanych rozwiązań, znaczna część dotyczyła rynku pracy. Jedną z istotnych grup priorytetowych dla Unii Europejskiej są bezrobotni (w tym osoby z terenów wiejskich i małych miast, niepełnosprawni, kobiety próbujące powrócić na rynek po urodzeniu dziecka, ludzie, którzy ukończyli 45. rok życia oraz świeżo upieczeni absolwenci). Skutkowało to powstawaniem specjalistycznych szkoleń, rozwijających konkretne umiejętności, dofinansowaniem studiów i kursów, zwiększających konkurencyjność na rynku czy wsparciem w założeniu własnej działalności gospodarczej.

Jak zauważa prof. Szarfenberg w posłowiu do tłumaczenia dokumentu IILS, poza wykluczeniem społecznym osób bezrobotnych mamy również do czynienia z inkluzją społeczną na złych warunkach. Jako przykład Szarfenberg podaje nieetyczne praktyki, stosowane przez część pracodawców- głodowe pensje, brak świadczeń czy wpływu na warunki pracy.

Dzisiajszy wpis jedynie skrótowo przedstawia problematykę wykluczenia społecznego- zachęcam do pogłębienia wiedzy poprzez sięgnięcie do jednego z wielu licznych opracowań.

Przy pracach nad tekstem skorzystałem z następujących źródeł:

Czapiński, J. (2012). Pojęcie wykluczenia społecznego. W: I. Kotowska (red.). Rynek pracy i wykluczenie społeczne w kontekście percepcji Polaków. Diagnoza społeczna 2011 (s.129-130). Warszawa: publikacja współfinansowana przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Gore, C., Figueiredo, J. B. (2003?). Wykluczenie społeczne i polityka przeciwdziałania ubóstwu (fragment publikacji IILS w tłumaczeniu prof. Ryszarda Szarfenberga)

Lisiak, T. (2010?). Wykluczenie społeczne oraz grupy zagrożone marginalizacją (dokument progrmowy projektu Społecznie znaczy ekonomicznie- wzmocnienie sektora ekonomii społecznej w województwie łódzkim poprzez utworzenie Regionalnego Inkubatora Ekonomii Społecznej udzielającego kompleksowego wsparcia).

Szarfenberg, R. (2006). Marginalizacja i wykluczenie społeczne. Wykłady.

Szarfenberg, R [red.] (2010). Polski raport social watch 2010. Ubóstwo i wykluczenie społeczne w Polsce.

Wykluczenie społeczne- dokument programowy projektu Podlaska Sieć Partnerstw na rzecz Ekonomii Społecznej.